Afbeelding 1: Het fabrieksgebouw waarin Philips in 1891 haar productie van gloeilampen begon was voordien in gebruik geweest bij een metaalwarenbedrijf. Tegenwoordig is er een museum in gevestigd dat de geschiedenis van Philips vertelt.
Omdat het fabriekenbestand van Philips over een lange periode tot stand kwam, en bovendien niet alleen door nieuwbouw maar ook door overnames, kenmerkt het zich door een variëteit aan bouwstijlen. De gebouwen die tot het erfgoed behoren en een nieuwe bestemming hebben gekregen vormen inmiddels een aardige staalkaart van deze diversiteit. De betonhoogbouw die door industriearchitect Beltman in 1909 binnen Philips was geïntroduceerd zou tot aan WOII dominant blijven en is in Eindhoven tot op de dag van vandaag vrijwel volledig in tact. De ‘Lichttoren’ en ‘Witte Dame’ op het complex Emmasingel en de Radiofabrieken en het ‘Klokgebouw’ op Strijp S. Ook in het omringende buitenland verrezen vanaf het einde van de jaren twintig fabrieksgebouwen van dit type, waarvan de radiofabriek in Leuven en röntgenbuizenfabriek in Hamburg nog in gebruik zijn. Baksteen vond in deze jaren toepassing in gebouwen met een meer representatieve uitstraling zoals het Natuurkundig Laboratorium (NatLab), de Bedrijfsschool en het hoofdkantoor aan de Emmasingel, de ‘Bruine Heer’. Portalen met bordessen en luifels, trappenhuizen met veel lichtinval en gevels met ornamenten en sculpturen benadrukken dat deze gebouwen eens het domein waren van de witte boorden of de witte jassen.
Afbeelding 2: Tegenover het eerste gloeilampenfabriekje ligt de Witte Dame. Het is deze betonhoogbouw waarin Philips tijdens de jaren van het interbellum haar fabrieken optrok. Na restauratie zijn er de openbare bibliotheek en Design Academy in gevestigd.
Wanneer direct na de oorlog in het kader van het spreidingsbeleid ook buiten Eindhoven fabrieken worden gebouwd, bestaan deze voornamelijk uit laagbouw in baksteen: montageateliers omringd door twee etages kantoorruimte onder een licht hellend zadeldak. Voorbeelden hiervan die op deze site besproken worden zijn nog te vinden in Eindhoven (Strijp R), Heerlen, Roosendaal en Hasselt en Aken. In de loop van de jaren vijftig verschijnt er weer hoogbouw op enkele productielocaties, waarvan het ontwikkellaboratorium voor beeldbuizen in Eindhoven (Strijp R) en het assemblagegebouw voor telefooncentrales in Den Haag (Fruitweg) vrijwel identiek zijn en zich kenmerken door een betonskelet met een bekleding in gele verblendsteen. Twee fraaie voorbeelden van buitenlandse fabrieken die in deze tijd gebouwd worden zijn die van Barcelona (Lamparas Z) en Berlijn (Tempelhof), waar in beide gevallen sheddaken worden toegepast, terwijl Philips deze architectuur in Nederland al een halve eeuw daarvoor had verlaten. Hoewel Philips in deze jaren met het paviljoen op de Brusselse Wereldtentoonstelling (1958) en het Evoluon (1965) een tweetal bouwkundige hoogstandjes presenteerde, onderscheidden haar fabrieksgebouwen zich steeds minder van die van andere bedrijven en werden er na de jaren zestig in Nederland ook geen nieuwe complexen meer gebouwd.
Afbeelding 3: In die zelfde jaren twintig en dertig werden kantoren en laboratoria in baksteen gebouwd om ze meer uitstraling te geven. Het Glasgebouw op Strijp S, waar de laboratoria van de naastgelegen glasfabrieken in waren ondergebracht, is daar een voorbeeld van.
De productieactiviteiten binnen de elektrotechnische industrie bestonden hoofdzakelijk uit assemblage in uitgestrekte ateliers of hallen met grote raampartijen. Uitzondering hierop vormde de glasproductie die het karakter had van zware industrie vanwege de ovengebouwen, grondstofbunkers en spoorwegraccordementen. Enkele glasfabrieken van Philips staan na stillegging weliswaar nog steeds overeind, zoals in Aken, Lommel en Roosendaal. Zij zullen geen nieuwe bestemming krijgen omdat hun bouw zich daar niet voor leent en wachten daarom enkel op een dure saneringsoperatie, waarbij mogelijk een schoorsteen behouden zal blijven. Dankzij haar kleine omvang kon het ovengebouw van de lampenfabriek in Barcelona wel een tweede leven krijgen en wellicht dat dit in de toekomst ook mogelijk zal zijn met het voormalige glaslaboratorium op Strijp T. Een enigszins vreemde eend in de bijt vormden de chemische activiteiten, zoals die plaatsvonden voor ‘Licht’ in Maarheeze en ‘Duphar’ in Weesp. De sloop van de bijzonder vormgegeven sproeitoren heeft eerstgenoemd complex enkele jaren geleden van een waardevol industrieel monument beroofd. Het gebouw van de ‘vitaminefabriek’ in Weesp mist iedere charme, is ook niet door Philips gebouwd, maar staat wel op de monumentenlijst als laatst overgebleven fabriekspand van de legendarische cacaoproducent ‘Van Houten’.
Afbeelding 4: De kenmerkende sproeitoren van de fabriek in Maarheeze, kort voor de sloop in 2011.
Niet alleen wat bouwstijlen betreft is het industrieel erfgoed van Philips representatief, maar ook vanwege de producten die er eens voortgebracht werden. Helemaal eenduidig is deze indeling overigens niet, omdat er soms gedurende het leven van een fabriek meerdere producten vervaardigd werden en het sowieso vaak voorkwam dat dit op enig moment voor een geheel complex het geval was. Onderstaande opsomming is daarom een vereenvoudiging van de situatie van destijds, maar toch is hier voor gekozen omdat er op de bewuste pagina’s, en zeker in de toegevoegde artikelen, dieper op het productieverleden wordt ingegaan.
Afbeelding 5: Het assemblagegebouw voor telefooncentrales aan de Fruitweg in Den Haag toont fraai hoe de fabriekshoogbouw zich binnen Philips na de oorlog ontwikkelde. Bekleding van het betonskelet met lichtgele verblendsteen en doorlopende raampartijen was medio jaren vijftig de trend geworden. Een deel van het pand is nu in gebruik door de Haagse Kookfabriek.
- Eindhoven Complex Emmasingel
- Lichttoren / Brasserie Lumen & Restaurant Eindhoven
- Gloeilampenfabriek / Witte Dame
- Eindhoven Complex Strijp R
- Ferrietenfabriek / Piet Hein Eek
- Persluchtgebouw / Woningen
- Portiersgebouw / In Ontwikkeling
- Eindhoven Complex Strijp S
- Bakelietfabriek / Klokgebouw
- Nat.Lab / St.Lucas & Plaza Futura
- Radiofabriek / Hoge Rug
- Veemgebouw / Vershal
- Glasgebouw / In Ontwikkeling
- Machinekamer / Radio Royaal & Ketelhuis
- Eindhoven Complex Strijp T
- Glaslaboratorium / In Ontwikkeling
- Elektriciteitscentrale / Innovation Powerhouse
- Gebouw TQ / Fontys Hogeschool
- Heerlen
- Elektronenbuizenfabriek / Bedrijvenpark C-Mill
- Nijmegen
- Elektronenbuizenfabriek / Multifunctioneel Centrum Thermion
- Gloeilampenfabriek / Splendorfabriek
- Stadskanaal
- Beeldbuizenfabriek / Mercurius & Zonnepark
- Weesp
- Vitaminefabriek / Abbott
- Hasselt (B)
- Afspeelapparatenfabriek / Bedrijvenpark Corda Campus
- Leuven (B)
- Radiofabriek / Bedrijvenpark Philipssite
- Aken (D)
- Radiofabriek / RWTH Aachen
- Beeldbuizenfabriek / Bedrijvenpark Rothe Erde
- Berlijn (D)
- Afspeelapparatenfabriek / Bedrijvenpark Ullsteinhof
- Hamburg (D)
- Röntgenbuizenfabriek / Müller
- Barcelona (S)
- Gloeilampenfabriek / Biblioteca Francesca Candel
- Dreux (F)
- Beeldbuizen- & Televisiefabriek / Bedrijvenpark La Radio
- Blackburn (VK)
- Elektronenbuizenfabriek / Glenfield Park
Afbeelding 6: Gebruik van sheddaken, zoals hier bij de apparatenfabriek in het Berlijnse stadsdeel Tempelhof, kwam zelden voor binnen Philips.
Op basis van de foto’s uit deze rubriek is de ‘Erfgoedkalender 2016’ samengesteld:
Fabriekofiel 