Afbeelding 1: De oude brouwzaal (Sudhaus) van de Hansa Brauerei.

Dankzij het Beierse bier, het vijf eeuwen oude Reinheitsgebot en jaarlijkse bierfeesten mag München voor velen bierstad nummer één van Duitsland zijn, als het op de geproduceerde hectoliters aankwam voerde Dortmund in het recente verleden nog de ranglijst aan. Een eeuw lang vormden ‘Kohlen, Stahl und Bier’ de heilige drie-eenheid van deze stad, die naast het Ruhrgebied ook het omringende buitenland in ruime mate van exportbier voorzag. Nadat de neergang van de ‘Montanindustrie’ zich vanaf de zestiger jaren inzette, wisten de Dortmunder brouwerijen hun koppositie weliswaar nog enige tijd vast te houden, maar inmiddels behoort ook de invloed van deze industrietak grotendeels tot het verleden. De herinnering hieraan wordt in stand gehouden door de ‘Dortmunder U’, het embleem van de Dortmunder Union Brauerei dat bovenop de voormalige brouwtoren de binnenstad domineert. Inwendig staat dit fabrieksgebouw na herbestemming helemaal in het teken van cultuur & entertainment, zodat de liefhebbers van bier en zijn historie beter de Hansa Brauerei kunnen bezoeken die nog altijd in gebruik is en bovendien het Brauerei Museum herbergt.Afbeelding 2: Steenkool, staal en bier vormden in het verleden de ‘heilige’ drie-eenheid van Dortmund.

Als sinds de middeleeuwen bloeide in vrije ‘Reichsstadt’ Dortmund het bierbrouwersambacht, maar ondanks zijn goede reputatie, die tot ver over de stadsgrenzen reikte, leste het bier overwegend de dorst van de Dortmunders zelf. Het was de opkomst van het ondergistend bier, dat zich vanaf de jaren dertig van de negentiende eeuw over het Duitsland verbreidde, die tot industrialisering van deze nijverheidssector leidde, hetgeen zich vooral in Dortmund sterk manifesteerde. Door een opeenvolging van innovaties, waarvan de uitvinding van de koelmachine door Carl von Linde waarschijnlijk de belangrijkste was, werd het mogelijk om op industriële schaal een smaakvol en lang houdbaar bier te produceren. In 1881 was de Dortmunder Aktien Brauerei één van de eersten die zo’n koelmachine liet installeren, waarbij professor Carl von Linde persoonlijk toezicht hield. Concurrenten volgden al snel dit voorbeeld en door de sterke productiestijging die hiervan het gevolg was overtrof rond 1900 de bieromzet in waarde die van steenkool. Ongeveer een kwart van de wereldbierproductie stond was toen reeds afkomstig van Duitse brouwers, waaronder die uit Dortmund een prominente plaats innamen. Zo leverde de eerder genoemde Dortmunder Aktien Brauerei niet alleen bier aan buurlanden als Nederland, België en Frankrijk, maar exporteerde ook naar Indië, Japan en Australië. Daarmee stond de stad na München en Berlijn toen al op de derde plaats.Afbeelding 3: Het zeilschip in het logo van Hansa-pils verwijst naar het middeleeuwse Hanzeverbond, waaraan tientallen Noord-Europese handelssteden deelnamen. 

De onderlinge concurrentie van de Dortmunder brouwerijen was in deze dagen van het keizerrijk al moordend en het devies was dan ook om tot iedere prijs omzetgroei te bereiken, kort en krachtig samengevat als de ‘Hektoliterwut’. Onvermijdelijk leidde dit tot een sterk concentratieproces in de sector, omdat de benodigde investeringen hiervoor lang niet door alle bedrijven konden worden opgebracht. Kort voor de Eerste Wereldoorlog telde Dortmund nog vijfentwintig brouwerijen, terwijl er een halve eeuw eerder nog veertig geweest waren. Nog eens tien jaar later waren er daarvan nog maar acht over, waarvan de vijf grootsten allemaal ‘Aktiengesellschaften’ waren (naamloze vennootschappen):  De Dortmunder Union Brauerei, de Dortmunder Aktien Brauerei, Ritter, Hansa en Stifts. Slechts drie familiebedrijven, Bergmann, Kronen en Thier, hadden weten te overleven in een concentratieproces dat tijdens de crisisjaren onverminderd voort zou schrijden. Hoewel niet het primaire doel van de geallieerde bombardementen, liepen de Dortmunder brouwerijen tijdens de Tweede Wereldoorlog forse schade op. De ‘Wirtschafswunderjahre’ die op de jaren van herstel volgden betekende ook voor de brouwerijsector een inhaalslag waarbij de vooroorlogse productievolumes al snel overschreden werden. Aan het begin van de jaren zestig kwam een tiende deel van totale hoeveelheid bier van Duitse bodem uit Dortmund en waren vier van de zes ‘hectolitermiljonairs’ in deze stad gevestigd, met de Dortmunder Union Brauerei als de grootste van het land. De zeven resterende brouwerijen boden werk aan zo’n zevenduizend mensen, waarmee Dortmund ‘Bierstadt Nr. 1’ was, niet enkel van Duitsland maar van heel Europa.Afbeelding 4: Machinehal van de Hansa Brauerei, tegenwoordig het Dortmunder Brauerei Museum.

Tegenwoordig telt Dortmund nog maar drie brouwerijen. Naast de kleine Hövels Hausbrauerei en Bergmann Brauerie is de Dortmunder Aktien Brauerei veruit de grootste en brouwt vandaag de dag naast haar eigen merk ‘DAB’ ook Hansa, Thier, Kronen, Stifts en Dortmunder Union die nog allemaal verwijzen naar de bedrijven waar ze oorspronkelijk gebrouwen en gebotteld werden. Een uitzondering hierop vormt het nog altijd populaire Brinkhoff’s, dat de Dortmunder Aktien Brauerei samen met het merk Dortmunder Union overnam van het gelijknamige bedrijf.  Het is genoemd naar de ‘ontdekker’ van het heldere Dortmunder bier, brouwmeester Fritz Brinkhoff van de Dortmunder Union Brauerei. Hij ontwikkelde in 1887 dit biertype nadat hij bij toeval lichte in plaats van de donkere mout had gebruikt, dat destijds in Dortmund en omstreken gebruikelijk was. Het handhaven van dit merk kan gezien worden als een ode aan de Braumeister in het algemeen, omdat hij in de brouwerij een spilfunctie vervult en daardoor, zeker in het traditierijke Duitsland, nog altijd in hoog aanzien staat.Afbeelding 5: Het Sudhaus van de Hansa Brauerei uit 1912, ontworpen door architect Emil Moog.

Al in de negentiende eeuw was de bierbrouwerijsector een internationale aangelegenheid, niet alleen voor de leidinggevenden maar ook voor hun staf. Zo kwam Wilhelm Feltmann, van 1869 tot 1897 de technisch directeur van de Heinekenbrouwerij in Amsterdam, in 1875 naar ´Herberge zur Heimath´ in Dortmund om werknemers voor zijn bedrijf te rekruteren. `Es ist nun wesentlich´, schreef hij in een brief aan de herbergier, ´dass wir einige ordentliche Leute nach Amsterdam bringen. Stellen Sie bitte sicher dass wir keine Trinker oder Leute die Ärger machen geschickt bekommen.´ Dat Feltmann op zoek ging naar arbeiders in Dortmund is geen toeval. De uit Duitsland afkomstige Braumeister was een goede bekende van Heinrich Schleißing, de technisch directeur van de Dortmunder Aktien Brauerei en later zelfs lid van de raad van commissarissen. Anderzijds had ´booming´ bierstad Dortmund zich in de jaren zeventig van die eeuw ontwikkeld tot een trefpunt van werkzoekende brouwerijarbeiders. Duitse brouwmeesters en –arbeiders waren in deze tijd in het buitenland zeer in trek als het ging om het opstarten van moderne brouwerijen voor lagerbier (ondergistend bier).Afbeelding 6: De Dortmunder U, boven op wat eens het Kellerhochhaus van de Dortmunder Union Brauerei was. Inmiddels herbergt het gebouw culturele en educatieve instellingen.

Door de overgang naar lagerbier en invoering van stoomkracht veranderden de brouwerijcomplexen binnen enkele decennia tijd ingrijpend van opzet met toevoeging van ketelhuizen, machinehallen en gistkelders. Net als andere industriële bedrijven zagen ook de brouwerijen zich genoodzaakt om het centrum te verlaten en aan de toenmalige rand van de stad een moderne vestiging te laten optrekken die volledig toegesneden was op dit nieuwe brouwproces. Omdat het om een consumentenproduct ging beseften de ondernemers dat het esthetische aspect hierbij ook een rol speelde en schakelden zij architecten van naam in om volgens de heersende bouwstijl een complex te laten ontwerpen dat bijvoorbeeld ook als brievenhoofdafbeelding de nodige uitstraling had. Zo liet de Kronen Brauerei in 1871 een complex bouwen waarin de brouwzaal (Sudhaus) en de mouterij voor het eerst geïntegreerd waren in een hoofdgebouw van vier etages in eclectische stijl. De Dortmunder Aktien Brauerei kreeg in 1899 een nieuw Sudhaus met grote gebrandschilderde ramen en had de primeur van een bottelarijgebouw (Schwankhalle). De Jugendstil deed in 1907 haar intrede toen de Thier Brauerei een Sudhaus volgens de kenmerken van deze stroming liet optrekken. Geen van deze brouwerijcomplexen is overigens behouden gebleven.Afbeelding 7: Het nieuwe Kellerhochhaus van de Dortmunder Union Brauerei, kort na gereedkomen aan het einde van de jaren twintig. 

Dat geldt wel voor twee creaties van de Dortmunder ingenieur Emil Moog die na 1900 een belangrijk stempel drukte op de brouwerijarchitectuur: de Hansa Brauerei en de Union Brauerei. In 1912 ontwierp hij voor eerstgenoemde onderneming in neoclassicistische stijl een indrukwekkend totaalcomplex van brouwhuis (Sudhaus), machinehal, ketelhuis en toegangsgebouw. Het Sudhaus van de Hansa Brauerei is het enige exemplaar in Dortmund dat compleet met inrichting behouden is gebleven en staat sinds 1989 op de monumentenlijst (Denkmalschutz). De machinehal huisvest tegenwoordig het Brauerei Museum, terwijl elders op het complex in moderne installaties nog altijd bier wordt gebrouwen, maar dan door de Dortmunder Aktien Brauerei. De omvangrijkste opdracht kreeg Moog in 1926 van de Dortmunder Union Brauerei, voor een nieuw ‘Kellerhochaus’. Ingeklemd tussen binnenstad en spoorwegemplacement was de ruimte voor nieuwbouw beperkt en daarom werd gekozen voor een toren van zeventig meter om koelinstallaties, gistkuipen en lagervaten in onder te brengen. De bouwtijd besloeg slechts veertien maanden, mede dankzij de toepassing van veertig betonnen pijlers die de constructie dragen. Het stadsbestuur van Dortmund had toestemming verleend voor de bouw op voorwaarde dat het een blikvanger voor Dortmund zou worden, gezien de ligging in de nabijheid van de Hauptbahnhof dat destijds als entree tot de stad werd beschouwd. Die representatieve uitstraling bereikte Moog door de toren te bekronen met een koepel, aangelicht door zevenenzestig schijnwerpers en met een ronddraaiende schijnwerper op de top. Sinds 1968 is die vervangen door een roterende letter U van negen meter hoogte. Bekleed met bladgoud groeide deze ‘Dormunder U’ al snel uit tot het symbool van de stad.Afbeelding 8: Het logo van de Dortmunder Actien-Brauerei, of kortweg DAB. 

Nadat de Dortmunder Union Brauerei het complex in 1994 had verlaten, volgde een periode van leegstand en verval die ook de omliggende woonblokken in een neerwaartse spiraal bracht. Als onderdeel van een stadssaneringsproject begon in 2008 een ingrijpende renovatie om de toren geschikt te maken voor een nieuwe culturele bestemming, onderdeel uitmakend van RUHR 2010 (het Ruhrgebied als culturele hoofdstad van Europa). Naast het Museum Ostwal, met een grote collectie moderne kunst, vonden ook een centrum voor culturele vorming, opleidingen van hogeschool en technische universiteit van Dortmund, een bioscoop en restaurant onderdak in het voormalige ‘Kellerhochhaus’. De koepel kreeg een eigentijdse omlijsting van LED-schermen die naast videobeelden van schuimend bier op gezette tijden ook uiteenlopende lichtkunstuitingen vertonen.Afbeelding 9: Het Sudhaus van de Dortmunder Actien Brauerei uit 1899.