Afbeelding 1: Na het bombardement van 1945 werd de sigarettenfabriek van Yenidze weer in oude glorie hersteld en herbergt nu onder andere een restaurant met een dakterras.

Eeuwenlang had het Ottomaanse Rijk een bedreiging gevormd voor Europa en tot tweemaal toe waren de troepen van de sultan tot aan Wenen doorgedrongen. Door inertie en onderlinge verdeeldheid was het rond 1900 echter gedaan met haar macht en zou het na de Eerste Wereldoorlog zelfs helemaal uiteen vallen. Juist in deze nadagen was het een genotsmiddel uit deze streken dat er wel in slaagde om Europa te veroveren: de sigaret. Hoewel de grote doorbraak nog een Wereldoorlog op zich liet wachten en uit het westen kwam, was het roken van ‘Egyptische’ sigaretten toen al decennialang erg populair in de betere kringen. De sigaretten werden overigens door Europese fabrikanten geproduceerd op basis van tabak uit Macedonië, maar omdat deze via de Egyptische havenstad Alexandrië werd aangevoerd ontleende het eindproduct hier al snel zijn naam aan. In reclame-uitingen maakten handelaren en producenten gretig gebruik van oriëntaalse associaties, zoals afbeeldingen van rokende oosterlingen, aan het Turks ontleende merknamen en Arabeske versieringen. De islamitische wereld was rond de eeuwwisseling in cultureel en economisch opzicht sowieso sterker in de belangstelling komen te staan bij de Europeanen dankzij schilderkunst, fotografie en film. Sigarettenfabrikant Hugo Zietz uit Dresden ging echter nog een stap verder in het oproepen van oosterse sferen. Niet alleen koos hij de herkomstplaats van zijn tabak als bedrijfsnaam – Yenidze – maar bovendien liet hij een fabriek in de vorm van een moskee bouwen. Naast het trekken van aandacht voor zijn product had hij echter nóg een reden om voor deze bijzondere architectuur te kiezen.

Afbeelding 2: De bijzondere fabriek van Yenidze kort na voltooiing. De minaret was in werkelijkheid de fabrieksschoorsteen, onder de koepel bevond zich de personeelskantine.

Bij Dresden denkt men in de eerste plaats aan huizen en paleizen in barokstijl, de Frauenkirche, de Semper-opera en grote villa’s op de heuvels langs de Elbe. Fabrieken passen niet in dat plaatje. Toch was de Saksische hoofdstad in haar bloeitijd meer dan een romantische stad van residenties en kunstverzamelingen. Vóór de oorlog leverden de fabrieken van Saksen automobielen, vliegtuigen, machines en tal van andere technische hoogstandjes. Dresden had echter weinig op met deze zware industrie en koos voor meer gesofisticeerde producten zoals fijnmechanica, optica, farmaceutica, chocoladewaren, tabakswaren en na de oorlog elektronica. Camera’s van Ernemann, mondwater van Odol en computers van Robotron waren bekend tot ver buiten Duitsland. In tegenstelling tot andere Duitse steden, die gekenmerkt werden door een lappendeken van bedrijfsterreinen en woonblokken, verwees het gemeentebestuur van Dresden haar industriële ondernemers consequent naar gebieden buiten de gordel van spoorlijnen die zich rond de stad gevormd had. Op die manier wilde men voorkomen dat de aanblik van de monumentale binnenstad ontsierd werd door lelijke fabrieksgebouwen en dat hun rookgassen het woonklimaat er zouden bederven. Als onderdeel van het Duitse Keizerrijk mocht Saksen dan weliswaar aan belang hebben ingeboet, de allure van een residentie poogde men in haar hoofdstad Dresden nog altijd in stand te houden. Sigarettenfabrikant Hugo Zietz maakte hier gebruik van door voor weinig geld een lap grond aan de rand van het centrum te kopen van een ondernemer die er zijn plannen niet kon realiseren. Vervolgens liet hij hier een fabriek verrijzen die door haar oriëntaalse stijl een sierlijke uitstraling had die men van een utilitair gebouw helemaal niet zou verwachten. Gelegen aan de spoorlijn Berlijn-Praag, die vanaf de Elbebrug naar de Hauptbahnhof voerde, was het tegelijkertijd een blikvanger, die met zijn kleurrijke glaskoepel en als minaret vermomde schoorsteen in de volksmond al snel de ‘tabaksmoskee’ ging heten. Vanuit esthetisch oogpunt waren de meningen sterk verdeeld, maar die discussies kwamen de naamsbekendheid van het bedrijf en zijn producten alleen maar ten goede.

Afbeelding 3: De sigaretten van Yenidze waren te koop onder de merknaam ‘Salem’.

Hugo Zietz was zijn ‘Orientalische Tabak- und Cigarettenfabrik Yenidze’ in 1886 begonnen en had deze vernoemd naar de streek rond Giannitsa in het huidige Noord-Griekenland, dat toen nog onder Turkse heerschappij stond en Yenidze heette. Samen met de buurdistricten Xanthi en Drama en de in Turkije gelegen streken rond Smyrna en Samsun vormde Yenidze het belangrijkste teeltgebied van de aromatische en kruidige tabak die zich het beste leende voor de productie van sigaretten. Zijn sigaretten bracht Zietz op de markt onder de merknaam ‘Salem’. De bouw van de nieuwe fabriek duurde van 1907 tot 1909 en was gebaseerd op het ontwerp van architect Martin Hammitzsch, die destijds overigens met Angela Hitler gehuwd was, een halfzus van de latere Führer. Als inspiratiebron zou de grafmoskee van Emir Khair Bak in Caïro gediend hebben. In de kelder werd de ruwe tabak opgeslagen en voorbereid ten behoeve van verdere verwerking. De handmatige productie vond plaats op de tweede- en derde verdieping, de machinale massaproductie van goedkope sigaretten op de vierde. Op de eerste verdieping bevond zich de drukkerij voor de banderollen en etiketten, terwijl op de begane grond de rookwaren voor verzending werden klaargemaakt. In de koepel tenslotte, waren de voorzieningen voor het personeel ondergebracht zoals een kantine en een kleedruimte.

Afbeelding 4: Blik in de verpakkingsafdeling van Yenidze.

In 1924 verkocht Hugo Zietz zijn bedrijf aan de gebroeders Hermann en Philipp Reemtsma. Hun vader Bernhard had in 1910 een kleine sigarenfabriek in Erfurt overgenomen, maar nadat Hermann in 1918 een machine had ontwikkeld voor de productie van sigaretten besloot het tweetal om in deze business verder te gaan. Zie lieten een grote fabriek bouwen in Altona, een voorstad van Hamburg, waar de tabak direct na aankomst per schip verwerkt kon worden. De verschillende partijen werden op efficiënte wijze in een ronddraaiende trommel met behulp van een luchtstroom homogeen vermengd, een uitvinding waarop zij in 1926 patent verleend kregen. In de jaren die volgden bouwden de gebroeders Reemtsma door een succesvolle overnamestrategie een sigarettenimperium op, met naast Yenidze en Jasmatzi in Dresden ook fabrieken in Berlijn (die van Manoli, Josetti en Garbáty), Baden-Baden (Batschari), Hannover (Constantin) en Palazzo in het Nederlandse Naarden. Nauwe banden met het Naziregime, in het bijzonder met Hermann Göring, bleken hierbij uiterst nuttig. Na de oorlog stond de firma Reemtsma kort onder geallieerd beheer, maar zette zijn activiteiten daarna als familiebedrijf voort tot de overname door Imperial Tobacco in 2002. De fabrieken in de DDR maakten daar toen vanzelfsprekend geen onderdeel meer van uit.

Afbeelding 5: Elders in Dresden is ook het industriecomplex van Jasmatzi behouden gebleven, waar tot op de dag van vandaag sigaretten worden geproduceerd onder de naam ‘6f Cigarettenfabrik Dresden GmbH’.

De fabriek van Yenidze raakte zwaar beschadigd tijdens het beruchte bombardement op Dresden van 12 februari 1945. Een jaar later werd de heropbouw reeds ter hand genomen en in 1947 konden er al weer sigaretten geproduceerd worden. Dit bleek slechts van korte duur, want in 1953 werd het gebouw gedegradeerd tot magazijn van de VEB Importtabak (Het ‘Volks-Eigene-Betrieb’ was een staatsondernemingsvorm die in de DDR vanuit de Sovjet Unie werd overgenomen). Later kwam hier de VEB Tabakkontor uit voort, die tabak leverde aan alle sigarettenfabrieken in de DDR. Na de Duitse hereniging werd het bedrijfspand in 1991 door de Treuhand aan een vastgoedonderneming verkocht, die het na een grondige opknapbeurt in 1997 heropende als kantoorverzamelgebouw, wat het nog altijd is. Onder de koepel vestigde zich een restaurant, dat opnieuw de naam Yenidze voert en waarvan het dakterras de gasten uitzicht biedt op de binnenstad van Dresden.

Ook in Nederland staat overigens een voormalige sigarettenfabriek in oriëntaalse bouwstijl, namelijk ‘Pallazo’ in Naarden, dat net als Yenidze onderdeel uitmaakte van tabaksgigant Reemtsma. Tabakshandelaar Antonius Jacobus Weurman liet de fabriek in 1915 naar een ontwerp van architect J.P.W. Breling bouwen aan de Comeniuslaan om er sigaretten te gaan produceren onder diverse merknamen. Later kwam het in handen van achtereenvolgens een tassenfabrikant, horecagroothandel en reclamebureau. Na renovatie in 2006 trok er een Spa- en Beautycentrum in, dat in 2018 weer plaats maakte voor een yogastudio.

Afbeelding 6: De voormalige sigarettenfabriek ‘Palazzo’ in Naarden kreeg in 2001 de rijksmonumentenstatus toegekend en doet tegenwoordig dienst als yogastudio.