Afbeelding 1: Het silogebouw van de Kauffmannmühle aan het verbindingskanaal in Mannheim heeft in 2018 een tweede leven gekregen als appartementengebouw. Over de toegevoegde opbouw met penthouses lopen de meningen uiteen.

De strategische ligging aan de monding van de Neckar in de Rijn was in 1606 reden voor keurvorst Friedrich IV von der Pfalz om een vesting te bouwen op de smalle landtong die er door beide rivieren wordt ingesloten. De versterking kreeg vanzelfsprekend de naam Friedrichsburg, maar de stad die hij er naast liet bouwen werd genoemd naar het dorpje dat al sinds de vroege middeleeuwen op deze plaats lag: Mannheim. Dat de stad volgens een bouwplan is opgetrokken is nog altijd te zien aan het orthogonale stratenpatroon dat kenmerkend is voor dit soort stedenbouwkundige projecten van weleer. De vestingwerken konden echter niet voorkomen dat de stad in 1622 tijdens de dertigjarige oorlog en in 1688 door de Fransen werd veroverd en verwoest. De eeuw die er op volgde bleef aanmerkelijk rustiger en het barokslot dat keurvorst Carl Philipp toen liet bouwen werd een zoete inval voor de kunstenaars, schrijvers en geleerden van de Verlichting. Daarna waren het de industriëlen die Mannheim wisten te vinden en er hun fabrieken neer lieten zetten om te profiteren van de aan- en afvoermogelijkheden per binnenvaartschip. De bekendste daarvan was Friedrich Engelhorn die in 1865 zijn Badische Anilin- und Soda-Fabrik stichtte, later bekend geworden onder de afkorting BASF. Het chemiebedrijf ging overigens pas echt expanderen nadat het verhuist was naar de linker Rijnoever. Daar was het koninkrijk Beieren in 1853 begonnen met de aanleg van Ludwigshafen om eveneens verzekerd te zijn van een Rijnhaven, die dankzij BASF uitgroeide tot een grote stad. Het was echter de binnenhaven van Mannheim die zou uitgroeien tot één van de grootste van Europa. De overslag en verwerking van graan voor het zuiden van Duitsland speelde daarbij een grote rol.Afbeelding 2: Stadskaart van Mannheim en omstreken uit 1910 met de Neckar (1), Rijn (2), het verbindingskanaal (3), de Industriehafen (4), Quadratestadt (5), Jungbusch (6) en Ludwigshafen (7).

De aanzet tot deze moderne binnenhaven werd gegeven door de aanleg van het ‘Verbindungskanal’ tussen de Rijn en de Neckar in 1878. Het ging toegang bieden tot de grote havenbekkens die in de daaropvolgende decennia gegraven werden in de smalle landtong tussen beide rivieren, maar kreeg zelf ook kades voor goederenoverslag. Tussen de oude stad en het kanaal ontstond het havenkwartier Jungbusch, zoals het gebied van oudsher al heette, waar zich naast pakhuizen en havenkantoren ook veel schipperscafés en logementen vestigden. Langs de havenkades verrezen meelfabrieken en silogebouwen van maar liefst acht verschillende ondernemingen: Germania Mühlenwerke, Pfalzmühle, Parkmühle, Hildebrandmühle, Hubertmühle, Kauffmannmühle, Rheinmühlenwerke en Bunge, een vereniging van Duitse oliefabrieken. Rond 1900 was Mannheim reeds het centrum van de graanverwerking in Zuid-Duitsland. Veel van deze meelfabrieken zijn nog actief, hoewel nu meestal onder een andere naam. De Kauffmannmühle werd echter al in 1960 buiten gebruik gesteld en is in 2018 na een ingrijpende renovatie ingericht als appartementengebouw, hetgeen onderdeel uitmaakt van de herontwikkeling van de kanaal-zone tot woon- en recreatiegebied.Afbeelding 3: Tekening van de Kauffmannmühle in 1910, met het silogebouw en de pakhuizen aan het verbindingskanaal en de maalderij met fabrieksschoorsteen daar achter aan de Hafenstrasse.

In 1839 begon de uit Heidelberg afkomstige ondernemer Eduard Kauffmann in Mannheim een groothandel in verf en specerijen. De zaken verliepen echter allesbehalve voorspoedig en toen tien jaar later een faillissement dreigde besloot hij zijn geluk te beproeven in de Verenigde Staten. Op weg daarheen liet hij het leven toen zijn schip verging, waardoor zijn achtergebleven weduwe genoodzaakt was om het bedrijf voort te zetten, teneinde hun zes kinderen toekomst te bieden. Zij slaagde daarin door het assortiment uit te breiden met peulvruchten en meel, dat ze betrok van een molenaar in het Schriesheimer Tal. Haar zonen namen het bedrijf in 1867 over en lieten in 1881 in Jungbusch aan het verbindingskanaal een grote stoommaalderij (Dampfmühle) bouwen om aan de toenemende vraag naar bakkersmeel te kunnen voldoen. De Mannheimer architecten Philipp Jelmoli en Karl Blatt leverden het ontwerp en de bouwtijd bedroeg ruim twee jaar. In herinnering aan hun overleden vader openden ze de maalderij in 1883 onder de naam ‘Eduard Kauffmann & Söhne GmbH’. Kort na de eeuwwisseling verrees langs de kade een dertig meter hoog silogebouw van gele en rode baksteen  met een opslagcapaciteit van zeventigduizend zentner (zak van vijftig kilogram). Het werd via een loopbrug verbonden met het nieuwe hoofdkantoor en maalderijgebouw die gelijktijdig aan de overzijde van de Hafenstrasse werden opgetrokken, op de hoek met de Bockstrasse. In 1918 verkocht de familie Kauffmann het bedrijf aan de ‘Pfälzischen Mühlenwerke Mannheim’, waarna zij overigens nog wel een zetel in de raad van toezicht behield. De merknaam ‘Rheingold’ waaronder het tarwemeel van de Kauffmannmühle verkocht werd was tot ver buiten Mannheim bekend. Tijdens de Tweede Wereldoorlog liep het complex nauwelijks bombardementsschade op en bleef daarna nog tot 1960 operationeel. Het saneren van overcapaciteit binnen de branche was reden om tot deze sluiting over te gaan.Afbeelding 4: Reclameaffiche voor ‘Rheingold’, de merknaam waaronder de Kauffmannmühle haar producten verkocht.

Door langdurige leegstand raakte het complex in verval en in 1982 veroorzaakte een brand grote schade, waardoor onder andere de karakteristieke loopbrug gesloopt moest worden. Halverwege de jaren negentig werd een deel van het kantoor door een aantal organisaties benut, maar het duurde nog tot na de eeuwwisseling vooraleer er perspectief kwam op herbestemming. De Kauffmannmühle was toen inmiddels op de monumentenlijst geplaatst en er was een herontwikkelingsplan voor de kanaalzone tot stand gekomen. In 2013 begon een 22 miljoen kostende renovatie die tot 2018 duurde en waarbij in de pakhuizen en het silogebouw respectievelijk 40 en 32 loftwoningen werden gecreëerd. Bovendien werd laatstgenoemde van een opbouw met twee penthouses voorzien. Na het verwijderen van de zesendertig cilindrische houten silo’s werd inwendig een hoogbouw van vijf etages opgetrokken. Aangezien de bestaande vensters onvoldoende lichtinval gaven werden nieuwe ramen en balkondeuren in de buitenmuren aangebracht. Het maalderijgebouw aan de Hafenstrasse zal eveneens behouden blijven, maar moet voorlopig nog wachten op sanering. Die kwam er wel voor een ander industrieel monument in de kanaalzone, namelijk de Teufelsbrücke. Deze draaibrug uit 1902 verbindt Jungbusch met de havenbekkens aan de overzijde van het kanaal, maar omdat de smalle doorgang een obstakel is geworden voor de scheepvaart dreigde sloop. Door een burgerinitiatief kon dit verijdeld worden, waarna in 2014 een opknapbeurt volgde.Afbeelding 5: Ook de pakhuizen aan de noordzijde van het silogebouw hebben een woonfunctie gekregen.

Zoals gezegd zijn in de Industriehafen aan de overzijde van de Neckar nog meer oude maalderij- en silogebouwen behouden gebleven. In geval van de Hubermühle betreft dat de maalderij, het ketelhuis en een havenkraan. De firma Prodosa AG slaat er tegenwoordig zijn granen en oliezaden op. Aan de Bonadieshafen zijn nog altijd de oliefabrieken van Bunge gevestigd. Veel is er de afgelopen jaren gesloopt, maar op een resterend silogebouw prijkt nog de oorspronkelijke naam van de onderneming: Verein Deutscher Ölfabriken Mannheim (VDOM). Sinds 1975 heeft Bunge ook het uit 1910 daterende silogebouw van Rhenania in gebruik en daartoe zijn beide complexen via een traverse met elkaar verbonden. Ook van de Hildenbrandmühle staat enkel het silogebouw uit 1907 nog overeind, met ernaast de moderne opslagcapaciteit van huidige eigenaar Goodmills uit 2010. Het meest waardevolle industrieel erfgoed in de Industriehafen vormt het complex van de Pfalzmühle dat dateert uit de jaren 1906-1909. In de façade zijn Jugendstilelementen en een sierlijke watertoren opgenomen. De Bindewald-Gutting-Mühlengruppe is er vandaag de dag eigenaar van, hoewel deze er alleen nog maar voor opslagdoeleinden gebruik van maakt.Afbeelding 6: In de Industriefhafen is de Pfalzmühle de meelfabriek die het beste behouden is gebleven en waarvan de kern uit 1909 dateert.